Artyści plastycy generała Władysława Andersa. Fenomen czy margines?

Potrzeba tworzenia

Potrzeba tworzenia dzieł sztuki występowała u ludzi od początku istnienia. Kreowano w najróżniejszych warunkach i przy użyciu jakichkolwiek materiałów, które akurat były dostępne. To, co sprawia, że twórczość artystów plastyków generała Andersa jest fenomenem, doskonale oddają słowa dr Karoliny Lanckorońskiej, która podkreśliła, że ów artyści tworzyli nie tylko w bardzo trudnych warunkach wojennych, ale robili to będą w ciągłej wędrówce. Ponadto organizowali oni również wystawy i starali się o poszerzenie edukacji w dziedzinach sztuki.
Już w Związku Sowieckim, kiedy po układzie Sikorski- Majski padła decyzja o tym, że jest szansa na wyprowadzenie z "nieludzkiej ziemi" ponad 120 tys. polskich obywateli, generał Anders rozpoczął swoją akcję. Wyznaczył kilka osób, by “wyłowiły” z tej grupy polaków artystów- plastyków, którzy wg Andersa w przyszłości stanowiliby elitę narodu. Pierwszym artystą powołanym do tego, by ów twórców wokół siebie skupić, był Czapski; 2 Korpus to również żołnierze, którzy stacjonowali w Afryce min. Józef Jarema, od 1942 roku, na terenie Egiptu wyszukiwał rozproszonych artystów, którzy stanowili rodzaj pierwszego zgrupowania artystów polskich poza polską. W momencie, kiedy 2 Korpus uformował się, istniała już poważna grupa artystów, która przez lata 1942-1944, aż do bitwy pod Monte Cassino, wystawiała w wielu miejscach w Azji (min. Aleksandria, Jerozolima, Kair). W latach 1944- 1946 artyści wystawiali w ważnych galeriach w Rzymie, wraz z rzymskimi artystami utworzyli tzw. Art Club tj. organizację międzynarodową. Artyści Polacy stanowili najcenniejszych członków owej grupy. Twórczość plastyczna artystów- żołnierzy pod opieką gen. Andersa miała na celu uratowanie i pielęgnowanie artystycznego rozwoju wyprowadzonych z niewoli sowieckiej polskich artystów.

Twórczość plastyczna

Twórczość plastyczna żołnierzy była oczywiście bardzo ograniczona przez brak dostępu do materiałów malarskich, jednak mimo to artyści realizowali zlecenia takie jak plastyczne udokumentowanie uroczystości czy wykonanie dekoracji świetlic i kaplic w miejscach postojów. Bez zleceń artyści nadal, w wolnych chwilach, tworzyli indywidualne prace. Nawet warunki bojowe nie pozbawiły ich woli tworzenia, wówczas powstające prace, były szybkimi szkicami ołówkiem czy węglem.
Pierwszą prezentacją prac malarskich polskich artystów plastyków, którzy znajdowali się na Bliskim Wschodzie w połowie 1941 roku, była wystawa dzieł Józefa Jaremy w L'Atelier Aleksandrii. Składało się na nią 40 obrazów olejnych i 15 studiów. W lutym 1943 r. w Bagdadzie miała miejsce Wystawa polskich artystów malarzy- żołnierzy zorganizowana przez Wydział Oświaty i Informacji Armii Polskiej na Wschodzie. Wystawę tą tworzyło 67 obrazów olejnych, 39 akwarel i 64 rysunki. Trzy miesiące później pokazano ją w Kairze w salach Domu Prasy. W obydwu przypadkach spotkała się z pozytywnym odbiorem. W dniach 22-29 kwietnia 1943 r., zorganizowano objazdową wystawę "Armia Polska na Wschodzie w fotografii i plakacie", w jerozolimskim Domu Żołnierza Polskiego. Otwarta została przez Kazimierza Grzybowskiego, kierownika Polskiego Centrum Informacji na Wschodzie. Wystawa ta stanowiła chronologiczną dokumentację życia polskiego wojska. Tam debiutowały rysunki Jana Mariana Kościałkowskiego, a za najznamienitsze uznano wyrzeźbioną w desce Matkę Boską, wykonaną przez więźnia polskiego przebywającego na Syberii. Dopełnienie wystawy stanowiły rysunki, plakaty i fotomontaże mniej znanych artystów.
Wcześniej wspomniany Józef Czapski został mianowany szefem Ośrodka Kultury i Oświaty Armii Polskiej w 1942 roku. Wraz z towarzyszącymi mu artystami udokumentował drogę z Łagrów aż do Włoch. “Dorobek malarski Czapskiego, chociaż niezbyt dobrze poznany na skutek rozproszenia prac, jest różnorodny i niekonsekwentny artystycznie. O jego niejednorodności zadecydowały rozmaite inspiracje, a temperament malarza od samego początku skłaniał go do przekraczania dogmatycznych zasad zaszczepionych kapistom przez Cybisa. Dla wydobycia samoistnej wartości koloru Czapski obrysowywał konturem plamy żywych, jaskrawych barw, wprowadzał dysonanse. Wyrazistość obrazów podkreślała też kompozycja: zwykle swobodna, otwarta, ze śmiałym kadrowaniem, a także deformacja: niezwykle swobodna, niekiedy wręcz groteskowa, będąca efektem skrótowego traktowania elementów, zwłaszcza postaci ludzkich. Po wojnie jednym z głównych motywów twórczości artysty był zwykły, szary, często stary i biedny człowiek, samotny w zgiełku wielkiego miasta.” W miesięczniku "Kultura" publikował stale eseje o sztuce i fragmenty słynnych dzienników, które prowadził od czasów wojny. Chociaż najbardziej znana jest jego twórczość pisarska, Józef Czapski uważał siebie przede wszystkim za malarza. Jego obrazy są rozproszone w kolekcjach muzealnych i prywatnych, natomiast swoje archiwum i pamiątki artysta zapisał w testamencie Muzeum Narodowemu w Krakowie.

Okres po wojnie

Po zakończeniu II Wojny Światowej wielu polaków wybrało pozostanie na emigracji, niż powrót do zniewolonej przez sowiecką okupację ojczyzny. Liczni artyści postanowili wznowić przerwane przez wojnę edukację. W 1943 r. została założona bejrucka Akademia Sztuk Pięknych z trzema wydziałami: architektury, muzyki i sztuki. Polacy studiowali tam wraz z syryjskimi i libańskimi kobietami. Z powodu powojennych zawirowań i skomplikowanych losów polaków na emigracji nie jest możliwe zidentyfikowanie wszystkich studentów uczęszczających do tej akademii, jednak część ze znanych studentów osiągnęła znaczące sukcesy. Przykładem takiego artysty jest Stanisław Frenkiel, który od 1947 r. mieszkał w Wielkiej Brytanii, a jego twórczość można zaliczyć do nowego ekspresjonizmu europejskiego. Fascynacją ekspresjonizmem właśnie, udało mu się zarazić innych, również libańskich studentów, którzy nie byli zaznajomieni z europejskimi trendami w sztuce. Po ukończonych studiach część artystów zasymilowała się i postanowiła zostać do końca życia na emigracji, mniejsza część artystów powróciła do Polski.
Na ziemi włoskiej z kolei ważna okazała się twórczość polaków, którzy dokumentowali przebieg bitwy pod Monte Cassino. Polscy artyści tacy jak Włodzimierz Kwańko, Władysław Szomański tworzyli dla prasy karykatury, a Józef Czapski i Józef Jarema tworzyli plakaty propagandowe. Inni plastycy tworzyli dzieła dokumentujące przebieg bitwy, prace Turkiewicza, Badury (malarze) i Gliwy (grafik) również trafiały często do prasy. Stanisław Gliwa obserwował przebieg walki i szkicował ją na miejscu, następnie już w wojskowym namiocie dopracowywał swoje prace i tworzył linoryty. Wykonał on około 250 rysunków portretowych, co jest nawet bardziej imponującym wyczynem, kiedy weźmie się pod uwagę, jak trudno wówczas było zdobyć papier. Szkicowe rysunki Turkiewicza charakteryzuje wyzwolenie od tradycyjnej konwencji batalistycznego malarstwa. Jego dzieła mają również wielką wartość dokumentacyjną. To, co je cechuje to kontrasty, zestawienia tonów ciepłych i zimnych, ujęcia syntetyczne i ekspresyjne. Twórczość Karola Badury została określona mianem "pół abstrakcyjnego", wykorzystywał on pejzaż jako pretekst. Stosował w swoich dziełach realne kształty, które modyfikował przy pomocy barwnych plam. Zmierzał w swojej twórczości do redukcji formy i harmonii kolorystycznej.
Po zakończeniu bitwy pod Monte Cassino Józef Jarema zorganizował związek Art Club (Związek Międzynarodowy Niezależnych Artystów). Na stworzenie tej organizacji entuzjastycznie zareagowali artyści polscy oraz obcokrajowcy (włoscy i brytyjscy). Celem klubu była współpraca artystów oraz propagowanie twórczości za pomocą międzynarodowych wystaw. W 1946 roku, w Rzymie, zaczęto wydawać periodyk "Art Club", który przyczynił się do rozpowszechniania wiedzy o dorobku artystycznym oraz środowiskach plastycznych krajów europejskich.
Adepci sztuk pięknych w 1946 r. znaleźli się w obozie w Sudbury, gdzie zgrupowali się w Kole Studentów Plastyków. Powojenny Londyn stał się nowym domem dla tysięcy byłych żołnierzy gen. Andersa. Na południowym brzegu Tamizy powstały dwie instytucje polskiego Londynu: pracownia Feliksa Topolskiego i pracownia drukarska oficyny Poetów i Malarzy. Topolski, artysta dokumentujący II wojnę światową, jeszcze przed wojną (w 1935 r.) osiadł się w Londynie. Wybitne portretował postaci środowiska politycznego, m.in. wykonał portrety nazistów zasiadających na ławie oskarżonych podczas procesu norymberskiego. “Rejestrował też powojenną rzeczywistość, tworząc od 1953 roku "Topolski's Chronicle (Kronikę Topolskiego)", a także "Memoir of the 20th Century (Pamiętnik 20. wieku)", wystawiane dziś w Londynie w jego dawnej pracowni pod arkadami Hungerford Bridge.” Jan Wieliczko, w 1960 r., otworzył w Londynie słynną galerię "Centaur", gdzie londyńska bohema spotykała się z polską. Galeria ta była zrobiona w budynku starej rzeźni, co zaskakujące Wieliczko nie przerobił tego budynku, dzieła wystawiano w zagrodach. Marian Bohusz- Szyszko, malarz ekspresjonista, otworzył polską szkołę malarstwa w Londynie. Przyczynił się do rozwoju niezależnego życia artystycznego polaków na emigracji. Polscy artyści w Londynie musieli zaczynać swoje życie na nowo, a mimo to udało im się stworzyć bogaty i ciekawy świat artystyczny. Starano się żyć tak, jak wyglądało to w przedwojennej Warszawie i Lwowie, znacznie inaczej więc od ponurego i nasyconego propagandą świata artystycznego w ówczesnej Polsce.
Losy artystów pod opieką gen. Andersa to bardzo obszerne zagadnienie, na którego temat wciąż jest niewiele opracowań. Część plastyków doczekała już się swoich monografii, a wokół ich dzieł powstało zainteresowanie, jednak wielu czeka jeszcze na ocalenie od zapomnienia. Dla historyków sztuki (i nie tylko) ich twórczość jest ważna i ciekawa, stanowi fenomen, na którego temat powinno powstawać więcej dialogów.

Wisława Szymborska. Osobowość i twórczość.

Bibliografia:

Artyści Andersa. Mała Polska nad Tamizą, https://www.youtube.com/watch?v=je7BRvP0g0k
Feliks Topolski – Życie i twórczość, https://culture.pl/pl/tworca/feliks-topolski
Józef Czapski, https://polonika.pl/abc-dziedzictwa/indeks-osob/jozef-czapski-
Józef Czapski – Życie i twórczość, https://culture.pl/pl/tworca/jozef-czapski
O artystach Armii Andersa w PWSIiP w Łomży, https://www.youtube.com/watch?v=0suUP1A1Ve4
Sienkiewicz J.W., Artyści Andersa. Continuita e novita, Warszawa- Toruń, 2016.
Sienkiewicz J.W., Sztuka w poczekalni, Toruń 2012.